Basa
saja kaperang dadi 9 golongan tembung, yakuwi:
1.
tembung kriya (mlaku, tuku, adol, lsp.)
2.
tembung aran (omah, tikus, mrica, lsp.)
3.
tembung kaanan (kendel, abang, kuru, lsp.)
4.
tembung katrangan (prayoga, kira-kira, dumadakan, lsp.)
5.
tembung sesulih (kata ganti: aku, iki, iku)
6.
tembung wilangan ( siji, akeh, pirang-pirang, lsp.)
7.
tembung penggandheng/lantaran (ing, saka, menyang, lsp.)
8.
tembung panyambung (sumawana, suprandene, jalaran, lsp.)
9.
tembung panyeru (adhuh, wah)
·
Tembung Kriya
Kang
sinebut tembung kriya yakuwi sakabehing tembung kang nyatakake solah bawa,
tindak-tanduk utawa tumandang gawe. Ana sajroning ukara, tembung kriya biyasane
nduweni fungsi wasesa.
Tuladha: Nurahma nangis, Gozy tiba.
J
W J W
Tembung nangis, tiba kuwi wasesa lan yen
ditilik saka jinising tembung kalebu tembung kriya. Sanadyan amung kedadeyang
saka jejer lan wasesa ukara ing ndhuwur kalebu ukara singwis komplit.
Dene
tembung kriya sing isih mbutuhake tembung liyane amrih sampurnane diarani
tembung kriya mawa lesan (kata kerja berobjek/transitif). Tuladhane tembung
kriya sing kaya mangkono yakuwi: nabrak, nabok, menthung, adol, nyiram,
ngetung, nagih, nuthuk, lsp.
Suwalike
tembung nangis, ora perlu utawa ora mbutuhake tembung liyane
`
·
Tembung Aran
Nama
sakabehing barang utawa apa wae kang dianggep barang diarani tembung aran.
Miturut kalungguhaning tembung ana sajroning ukara tembung aran bisa kalebokake
ana ing jejer utawa lesan. Tuladhane ing ngisor iki.
Adhiku nendhang bal
J
W J
Tembung adhiku lan bal, diarani tembung aran.
Tembung
aran kaperang dadi rong golongan, yakuwi:
1.
tembung aran kang maujud (kasad mata)
2.
tembung aran kang ora maujud (ora kasad mata): kasugihan,
kapinteran, kaluwihan, lsp.
Pandhapuking
tembung aran kaperanga dadi loro.
1.
tembung lingga
2.
tembung andhahan
Dene
tembung andhahan kang kalebu tembung aran kadedayan kanthi cara-cara ing ngisor
iki.
·
Rimbag lingga andhahan, kanthi cara menehi ater-ater: sa-, pa-
pi-, pra-, ka-.
·
Kadhapuk kriya wacaka, wujude pe-tanduk
·
Kadhapuk rimbag wisesana, wujude (- + -an)
·
Kadhapuk rimbag dayawacaka, wujude (pa- + tanduk + -an)
·
Kadhapuk bawa wacaka, wujude (ka- + lingga+ -an)
·
Kadhapuk panambang –wan,-man, -wati.
·
Kadhapuk panambang –ku, -mu,-e
·
Kadhapuk kanthi cara rimbag rangkep
·
Kadhapuk dadi camboran lan wancahan
·
Tembung kaanan
Sakabehing
tembung kang nyatakake kepriye kaanan/sipat maneka
warna bab. Tuladha: kembangabang, omahe gedhe, bocah nakal, lsp. Tembung-tembung
kang kalebu kaanan iki nduuweni owah-owahan tertemtu. Ing ngisor iki
owah-owahaning tembung kaanan (ana kalane tembung tertemtu kalebu tembung
kaanan ana kalane ora kalebu tembung kaanan)
1.
1. kalebu
tembung kaanan/sipat
Tembung
iki tetep digolongake tembung aran menawa papan panggonane ana samburine
tembung aran. Tuladhane:
Budi angkara, watak sembrana, ula mandi, lsp.
1.
2. kalebu
wasesa
Upamane:
Omahe Sariman gedhe, klambiku suwek, Anake Pak Suta lara. Gedhe, suwek, larakalungguhane
ana sajroning ukara minangka wasesa, dene jinis tembunge minangka kriya
silihan.
1.
3. kalebu
katrangan, jinis tembunge diarani tembung katrangan.
Upamane:
sariman mlaku alon-alon. Manuk
mabur dhuwur.
Tembung alon-alon lan dhuwur nerangake wasesa, mulane
kalebu katrangan. Dene jinis tembunge diarani tembung katrangan.
1.
4. kalebu
tembung aran
ü
diwenehi panambang –e
gedhe
dadi gedhene
lega
dadi legane
ü
diwenehi tembung panggandheng (kata depan): kang/sing.
Ssing cilik lungguh ngarep, sing gedhe lungguh mburi.
Kang lena bakal ketiwasan.
ü
menawa nduweni kaanan/sipating manungsa biyasane dadi sesulihe jenenge manungsa
kuwi kanthi carra diwenehii tembung si.
Kaya si cebol nggayuh lintang.
ü
diwenehi tembung Panggandheng/kata depan ana sangarepe.
Kanthi lega legawaning
ati.
·
Tembung Katrangan
Gatekno
ukara ing ngisor iki!
1.
1. Adhiku
mangan themal-themil.
2.
2. Sarjono
nangis senthuk-senthuk/
ndrenginging.
3.
3. Maling
kuwi mlayu nggendring,
Tembung themal-themil, senthuk-senthuk/drenginging,
nggendring, kuwi nyebutake cara-carane mangan, nangis, lan mlayu.
Tembung-tembung kang nerangake wasesa utawa nerangake babagan liya kajaba
tembung aran kuwi diarani tembung katrangan. Dene tembung kang
nerangake tembung aran diarani tembung kaanan. Tembung katrangan sing kulina
dianggo yakuwi:
1.
tembung katrangan wektu/titi mangsa
2.
tembung katrangan papan panggonan
3.
tembung katrangan sing nyethakake dadi lan orane pakaryan
4.
tembung katrangan kang nyethakake kahanan pakaryan.
Miturut
wujude tembung ana kang arupa tembung lingga lan ana kang arupa tembung
andhahan. Kang arupa tembung andhahan yakuwi:
1.
Diwenehi panambang –e: prayogane, maune, lumrahe, wangune, lsp.
2.
linggane dibaleni: ujug-ujug, durung-durung, suwe-suwe,
kira-kira, lsp.
3.
Diwenehi ater-ater sa-/se- : sakawit, sakala, sajeg
jumbleg, lsp.
4.
Diwenehi ater-ater sa- lan panambang –e: sabisa-bisane,
sakuwat-kuwate, sagedhe-gedhene, lsp.
·
Tembung Sesulih
Tembung
kang dianggo nggenteni jeneng barang utawa manungsa, lan tembung kang nuduhake
panggonan barang utawa manungsa diarani tembung sesulih/kata ganti.
Peprincening tembung sesulih:
1.
Tembung sesulih kang mratelakake wong (kata ganti orang);
Tembung
sesulih kang mratelakake wong iki kaperang dadi papat:
·
Tembung sesulih utama purusa (aku, kula, ingsun)
·
Tembung sesulih madyama purusa (panjenengan, ndika, kowe,
sampeyan)
·
Tembung sesulih pratama purusa (dheweke, Man jae/jeneng wong)
·
Tembung milik (omahe, omahmu, omahku)
2. Tembung
sesulih kang mratelakake dununging barang/wong (kata ganti tunjuk);
3. Tembung
sesulih kang dadi tembung panggandheng (kata ganti hubung);
4. Tembung
sesulih minangka pitakon (kata ganti tanya);
5. Tembung
sesulih barang kang ora nggenah (kata ganti tak tentu);
Ing
ngisor iki bab-bab kang magepokan klawan tembung sesulih.
1.
Tembung sesulih yen nerangake babagan barang dununge ana
samburine barang kang diterangakke. Tuladha: bocah iki, omah kae, dhusun sampeyan.
2.
Ana sajroning ukara tembung sesulih bisa nduweni kalungguhan
minangka jejer, wasesa, lesan, lan liyane.
1. Jejer: Iki durung disarujuki dening
para warga. (komplite: Prakara iki).
2. Wasesa:
Bocah kang koktakok-takokae dhek wingi iku
kae ta?
3. Lesan:
Tekan seprene aku durung ngreti kuwi (komplite
bab kuwi).
·
Tembung Wilangan
Tembung
wilangan kabedakake telung perangan, yakuwi:
1.
Tembung wilangan kang nyatakake gunggung (jumlah);
Tuladha:
Beras telung goni kae timbangen!
1.
Tembung wilangan kang nyatakake undha-usuk/tingkatan.
Anakku
sing nomer loro aran Giselia.
1.
Tembung wilangan durung genah (ora ngerti gunggunge)
Tuladha:
Aku mung nampabathi sethithik.
·
Tembung Panggandheng
Sakabehing
tembung kang nggathukake tembung siji lan sijine diarani tembung
panggandheng/tembung lantaran. Ana sajroning Basa Jawa wujuding tembung
panggandheng yakuwi:
Ing : Aku
wis telung tahun manggon ing kutha.
Menyang : Sore mau, kowe menyang ngendi?
Saka
: Bengi-bengi
ngene iki kowe saka ngendi?
·
Tembung Panyambung
Sakabehing
tembung kang bisa nyambung utawa nggathukake antaraning tembung siji lan
sijine. Miturut wujude tembung panyambung kaperang dadi loro:
1.
tembung panyambung kang isih lingga : lan, saha, tuuwin, sebab,
lsp.
2.
tembung panyambung kang awujud andhahan: luwih-luwih, apa maneh.
·
Tembung Panyeru
Tembung
panyeru diarani uga tembang sabawa.
1.
Lho, digunakake ana sajroning ukara sing beda karo kanyatan
(Lho, kok ngono, mbok ngene)
2.
Lha, digunakake ana sajroning ukara kang pas/cocok karo kang
dikarepake (Lha, ngono kuwi aja kaya mau)
3.
Eman, kanggo ukara kang nggelakake (Eman, bocah bagus kok
patrape kaya ngono!)
Kapethik saking Modul basa Jawa X
No comments:
Post a Comment